Stock and flow

Stock (Trữ lượng) và Flow (Lưu lượng) là hai khái niệm quan trọng trong một mô hình system dynamics (tôi vẫn chưa nghĩ ra nên dùng thuật ngữ gì để dịch sang tiếng Việt, tốt nhất là giữ nguyên, trong một bài viết Nguyễn Văn Tuấn có đề cập đến nhưng vẫn chưa đề xuất thuật ngữ, Update 10/11: Tôi nghĩ có thể dịch thuật ngữ này là hệ thống các động lực vì ngành nghiên cứu này chuyên nghiên cứu một hệ thống trong đó các động lực tác động qua lại lẫn nhau. Update 17/8: system: hệ thống, dynamics: động lực học, system dynamics: hệ thống động lực học).

System dynamics (SD) là ngành học nghiên cứu về những hệ thống phức (complex systems) được hình thành vào giữa những năm 1950 bởi giáo sư Jay Forrester của đại học Massachusetts Institute of Technology (MIT). Theo tìm hiểu của tôi thì cho đến nay môn học này vẫn chưa được dạy và ứng dụng rộng rãi tại Việt Nam, trên thế giới, một cộng đồng nghiên cứu về  này đã có nhiều ứng dụng trong rất nhiều lĩnh vực khác nhau trong việc xây dựng các mô hình trong kinh tế, xã hội, luật văn học, môi trường, sinh học… Hy vọng ngành học này sẽ sớm được phổ biến tại Việt Nam bởi tính ứng dụng rất cao, đặc biệt SD làm thay đổi suy nghĩ của chúng ta về các hành vi của các hệ thống phức, đặc biệt là hệ thống xã hội mà chúng ta đang sống và làm việc.

Trong quá trình tự nghiên cứu môn học này, tôi sẽ viết lại những gì đã học được với mục đích ôn tập kiến thức và giới thiệu với những bạn quan tâm một môn học mới. Đầu tiên là hai khái niệm quan trọng trong môn học này đó là Stock và Flow.

Bạn có thể hình dung Stock như một bể chứa nước, còn Flow là dòng nước chảy vào bể. Bể chứa được tính bằng đơn vị mét khối, còn dòng nước chảy được tính theo đơn vị mét khối/giây. Tốc độ (rate) của dòng nước trong một giây càng cao và thời gian càng dài thì mực nước mà bể tích lũy được càng nhiều hơn.

[Bạn cần lưu ý một yếu tố quan trọng đó là trong một mô hình system dynamics, flow ảnh hưởng đến stock và stock cũng sẽ tác động trở lại đến flow. Điều này giống mắt bạn quan sát mực nước (level) còn tay bạn thì cầm vòi nước để điều chỉnh (rate) dòng chảy (flow). Nếu nước sắp tràn thì bạn sẽ tắt nước đi bằng cách điều chỉnh rate thấp hơn, còn khi nước cạn thì bạn có thể điều chỉnh rate cao lên. Mặc dù có thể điều chỉnh rate của flow, bạn sẽ cần thời gian để stock tích lũy].

Bên trên là ví dụ minh họa đơn giản về stock và flow của một system dynamics bao gồm hai dòng nước, một dòng nước chảy vào và một dòng nước chảy ra. Level của bể chứa (stock) tăng lên hay giảm đi bằng với  dòng nước chảy vào trừ cho dòng nước chảy ra.

Một hệ thống dòng chảy trong thực tế mà bạn có thể hình dung đó là hệ thống thoát nước của thành phố. Hệ thống này có khả năng (level) dự trữ (stock) , khả năng này càng lớn thì mức độ hấp thụ lưu lượng nước chảy vào càng dài cộng với dòng nước chảy vào (mưa, lũ) và dòng nước chảy ra (khả năng thoát nước của hệ thống). Với một system dynamics, chúng ta có một mô hình tương tự như mô hình bể chứa và hai dòng chảy ở trên để tính toán xem khả năng hấp thụ nước của thành phố và lượng mưa bao nhiêu thì thành phố sẽ bị ngập.

Rõ ràng, nếu lưu lượng của dòng nước chảy vào lớn hơn lưu lượng của dòng nước chảy ra trong một đơn vị thời gian thì level của bể chứa sẽ tăng lên, nếu lưu lượng của dòng nước chảy ra lớn hơn chảy vào thì level của bể chứa sẽ giảm đi. Nếu lưu lượng dòng vào bằng với dòng ra thì lượng nước trong bể sẽ không đổi, khi đó hệ thống sẽ cân bằng (equilibrium). Trạng thái cân bằng là trạng thái cuối cùng được mô tả trong một system dynamics. Các system dynamics thường xuyên ở trạng thái mất cân bằng, ví dụ như hệ thống thoát nước của thành phố, khi thì khô ráo, khi thì ngập úng.

Về nguyên tắc thì một stock sẽ có một số bất kỳ dòng chảy vào và dòng chảy ra. Nhưng trong thực hành, một stock sẽ có không nhiều hơn 4 đến 6 dòng chảy vào (outflow) và dòng chảy ra (inflow).

Xác định stock và flow

Một trong những kỹ năng cơ bản mà người lập mô hình phải học đó là làm thế nào để xác định stock và flow của vấn đề cần giải quyết mà họ muốn lập mô hình. Việc nhầm lẫn giữa stock và flow vẫn thường xuyên xảy ra, ngay cả đối với các chuyên gia . Một ví dụ điển hình là ông vua trái phiếu Bill Gross – co-founder/CIO của PIMCO, quĩ đầu tư trái phiếu lớn nhất thế giới với hơn $1.7 trillion AUM (trong đó có $350m của VCB) đã nhầm lẫn giữa market cap (stock) với GDP (flow) khi so sánh hai con số này với nhau. Market Cap (vốn hóa thị trường) hay Wealth (tài sản) của một quốc gia đó là một bể chứa, khi hàng năm của công ty hay quốc gia tạo ra lợi nhuận (flow) và lợi nhuận đó sẽ chảy vào tài sản của quốc gia đó. Flow chảy vào hay chảy ra sẽ khiến cho stock tăng lên hoặc giảm đi.

Phân biệt giữa stock and flow thực sự là một nhiệm vụ khó khăn và không đơn giản.

Công chúng, những người không được đào tạo về mô hình system dynamics, vẫn thường hay nhầm lẫn giữa hai biến số rất khác nhau một cách cơ bản này. Deficit (thâm hụt) là một  flow còn debt (nợ) là một stock. Nợ quốc gia là một bể chứa, trong đó có 4 dòng chảy bao gồm  hai dòng chảy vào (thu ngân sách và vay nợ) và hai dòng chảy ra (chi ngân sách và trả nợ). Nếu lưu lượng của hai dòng chảy vào lớn hơn lưu lượng hai dòng chảy ra thì nợ quốc gia sẽ tăng lên, nếu lưu lượng của hai dòng chảy ra lớn hơn lưu lượng hai dòng chảy vào thì nợ quốc gia sẽ giảm đi.

Trong khi đó, ngân sách nhà nước (flow) được tính bằng chi ngân sách trừ cho thu ngân sách trong một năm, nếu chi lớn hơn thu thì sẽ xảy ra thâm hụt ngân sách trong năm đó và mức thâm hụt này sẽ được bù đắp bằng cách khoản nợ vay và làm cho debt (stock) lớn hơn.

Bạn có thể hình dung nợ quốc gia là một cái bể chứa nước (stock) có 4 cái vòi (flow), trong đó có hai vòi chảy vào (thu ngân sách + vay nợ) và hai vòi chảy ra (chi ngân sách + trả nợ).

Các hướng dẫn sau sẽ giúp bạn phân biệt giữa stock và flow:

Hai khái niệm stock & flow có thể hiểu bằng ví dụ sau. Giả sử một vòi nước chảy vào một bể chứa, lượng nước trong bể là stock variable (có đơn vị là lít) còn lượng nước chảy từ vòi vào bể trong một khoảng thời gian nhất định là flow variable (đơn vị là lít/giờ hay lít/ngày). Tương tự như vậy các biến số trong balance sheet của một công ty (assets, liabilities, equity) là stock variables, còn revenue/costs/profit trong income statement là flow variables. Lưu ý đơn vị của balance sheet là $ còn của income statement là $/quí hay $/năm. Đơn vị của market cap/national wealth là $, còn của GDP là $/quí, $/năm.] (Lê Hồng Giang)

– Stock thường được sử dụng như danh từ còn flow được sử dụng như động từ. Ví dụ, nợ nước ngoài của Việt Nam (stock) vào ngày 31/12/2009 là 29 tỷ USD, tài sản của tôi (stock) vào ngày 6/11/2012 là 10 tỷ đồng. Trong năm 2009, Việt Nam đã chi (flow) ngân sách 1 tỷ USD, thu ngân sách 0,8 tỷ USD. Tôi đã tiêu (flow) hết 10 triệu đồng trong vòng một tháng. Stock không có đơn vị thời gian, còn flow có đơn vị thời gian, trong vật lý học stock là quãng đường (m) bạn đi được với vận tốc (m/s) trong một khoảng thời gian nào đó (s).

– Stock không biến mất nếu thời gian (giả sử) ngừng lại vì stock là một bức tranh được chụp trong một thời điểm nào đó. Nợ nước ngoài của Việt Nam sẽ không biến mất nếu thời gian ngừng lại. Flow sẽ biến mất nếu thời gian (giả sử) ngừng lại. Việt Nam sẽ không thu ngân sách nếu thời gian ngừng lại nhưng nợ công của Việt Nam thì vẫn còn đó. Bạn có thể phân biệt stock có đơn vị là tỷ USD, tỷ đồng VND, triệu VND trong khi flow có đơn vị tỷ USD/năm, triệu USD/năm, tỷ đồng/tháng. Stock là một bức tranh được chụp vào một thời điểm còn flow là diễn biến sự kiện đã xảy ra trong bức tranh đó trong một khoảng thời gian.

– Stock gởi ra những tín hiệu (signals) (information about the state of the system – thông tin về trạng thái của hệ thống) khi hệ thống ngừng lại. (rest of the system).

Với những bạn yêu bóng đá, đặc biệt là fan hâm mộ đội bóng Manchester United, chắn chắn sẽ nhớ câu nói bất hủ của Sir Alex Ferguson: “Phong độ là nhất thời, đẳng cấp là mãi mãi”. Đây là một ví dụ tuyệt vời về flow và stock trong bóng đá, phong độ của đội bóng MU trong một quãng thời gian nào đó chính là flow, còn đẳng cấp của MU chính là stock. Flow có thể thay đổi rất nhanh trong một quãng thời gian nào đó, cũng giống như phong độ của MU trồi sụt bất thường, nhưng stock thì được tích lũy theo thời gian nên thay đổi rất chậm, đẳng cấp của MU luôn bền vững.

Sự phục hồi nhanh chóng của Nhật Bản sau đại chiến thế giới lần thứ hai là một ví dụ thú vị cho stock và flow. Dù cho tăng trưởng GDP, lượng hàng hóa sản xuất ra trong một năm (flow) bị sụt giảm nghiêm trọng do chiến tranh thì năng lực sản xuất của Nhật Bản (stock) được tích lũy trong suốt một thời gian dài vẫn còn đó. Do đó, những năm sau chiến tranh, tăng trưởng GDP (flow) của Nhật Bản phục hồi rất nhanh chóng nhờ năng lực sản xuất (stock) đã được tích lũy một thời gian dài trước đó.

A person’s reputation is a level that is changed by the flow of good and bad actions by that person. Danh tiếng của một người là một stock thay đổi bởi những hành vi (flow) tốt hay xấu của người đó. Nếu một người có hành vi tốt, danh tiếng sẽ tăng lên, khi có hành vi xấu, danh tiếng sẽ giảm xuống. Stock sẽ thay đổi theo flow và flow cũng sẽ phụ thuộc vào stock. Danh tiếng sẽ ảnh hưởng đến hành động và hành động cũng sẽ ảnh hưởng ngược lại đến danh tiếng.

Với những bạn học kinh tế, báo cáo tài chính của công ty là ví dụ của stock and flow. Bảng cân đối tài sản chính là stock, nó cho biết những tài sản mà công ty có được vào một thời điểm nhất định, còn flow chính là kết quả kinh doanh của công ty đó, nó cho biết lợi nhuận (lãi hay lỗ) mà công ty làm ra trong một năm.

Trong tình yêu, hành động tặng hoa của các bạn, chở người yêu đi dạo phố chính là (flow), còn niềm tin, tình yêu, tình cảm mà người yêu dành cho bạn chính là (stock). Nhờ việc chở người yêu đi chơi mỗi ngày, tình cảm được tích lũy và ngày càng tăng lên. (Update ngày 23/7/2014: Theo thời gian, tình cảm (stock) ngày một tăng lên nên khi hai người chia tay nhau thì cũng cần phải có thời gian để nỗi nguôi ngoai trong lòng giảm dần. Tình cảm (stock) có trí nhớ.)

4 đặc điểm (characteristics) của stock:
Stock có 4 đặc điểm quan trọng trong việc xác định hành vi của các hệ thống. Cụ thể, stock sẽ có

– Have memory (có trí nhớ)
– Change the time shape of flows (Thay đổi hình dạng của dòng chảy theo thời gian).
– Decouple flows (Hai dòng chảy đối ngược)
– Create delays (Tạo sự chậm trễ)

Stock có bộ nhớ

Đặc điểm thứ nhất của stock là nó có bộ nhớ (lâu dài, ổn định, quán tính – persistence hay chậm chạp, ù lì – innertia). Bạn có thể dễ dàng nhận ra điều này nếu nhớ lại bể nước trong ví dụ ở đầu bài, nếu bạn tắt vòi nước đi, bể nước vẫn còn chứa lượng nước đã được tích lũy, nếu bạn muốn tháo hết nước thì cần phải mở vòi để dòng nước thoát ra, lúc này bạn cũng mất thời gian để chờ đợi cho nước thoát ra hết. Bạn không nên đánh giá thấp tầm quan trọng của đặc tính này bởi mọi người thường tin rằng chỉ cần đóng vòi nước là đủ để để giải quyết vấn đề lượng nước đang có trong bể. Đáng tiếc, điều đó không phải là sự thật.

Hãy xem xét vấn đề nợ đang có của Hoa Kỳ là thâm hụt ngân sách và nợ quốc gia. Biểu đồ trên biểu diễn theo thời gian thâm hụt ngân sách của chính phủ Hoa Kỳ và biểu đồ bên dưới biểu diễn nợ của chính phủ Hoa Kỳ. Thâm hụt ngân sách là số tiền hàng năm chính phủ Hoa Kỳ chi tiêu vượt quá số tiền thu được trong khi nợ là khoản tích lũy tất cả những thâm hụt trước đó (trừ đi các khoản nợ đã trả). Khảo sát cả hai biểu đồ cho thấy cả thâm hụt ngân sách và nợ chính phủ đều tăng theo cấp số nhân.

Chúng ta có thể vẽ một mô hình system dynamics đơn giản bên dưới trong đó decifit là một flow còn debt là một stock.

Nếu chính phủ Hoa Kỳ cân bằng được ngân sách nghĩa là các khoản chi tiêu bằng với các khoản thu ngân sách thì decifit (flow) sẽ bằng 0. Nhưng các khoản nợ (debt – stock) được tích lũy trước đó vẫn còn đó mà không biến mất đi. Thậm chí chính phủ Hoa Kỳ thặng dư ngân sách thì các khoản nợ chỉ giảm đi chứ không biến mất đi. Đây là một thực tế gây ngạc nhiên cho nhiều người.

Một case tương tự liên quan đến sự suy giảm của tầng ozone của trái đất. Trong năm 1990, các quốc gia trên thế giới đã đồng ý một lệnh cấm sản xuất (và do đó chấm dứt việc thải vào bầu khí quyển) chất CFC, một chất làm suy giảm tầng ozone của trái đất.

Từ quan điểm của system dynamics, lệnh cấm chất CFC chỉ có thể ngăn chặn không cho chất CFC tăng thêm chứ không làm giảm đi số lượng CFC đã tích lũy trong thời gian dài trước đó. Điều đó có nghĩa là những gì mà những gì mà con người gây ra trong quá khứ đã được tích lũy và tiếp tục gây ảnh hướng lâu dài trong tương lai. Việc thay đổi flow chỉ giúp cho việc tích lũy stock dừng lại chứ không làm biến mất stock.

Stocks Change the Time Shape of Flows       

Một đặc điểm quan trọng thứ hai của stock là nó (tức quá trình tích tụ) thường thay đổi hình dạng theo thời gian của flow. Điều này có thể nhìn thấy bằng cách mô phỏng cấu trúc của stock – flow trong hình 1. Hình 7 cho một ví dụ, hình dạng của stock khi dòng chảy là một hằng số 5 đơn vị/thời gian. Chúng ta có thể thấy quá trình tích lũy của stock là một mô hình tăng trưởng tuyến tính khi dòng chảy không thay đổi theo thời gian

Tương tự, hình 8 đến hình 13 cho thấy sự thay đổi hình dạng theo thời gian của stock phụ thuộc vào dòng chảy.

Hình 8 mô tả hình dạng của stock khi flow tăng dần còn hình 9 mô tả stock khi flow giảm dần đến 0.

Với các bạn muốn làm giàu từ việc đầu tư cần lưu ý đến hình 8, đó là minh họa vì sau Buffett và những tỷ phú lại có khả năng tích lũy một lượng tài sản lớn. Mỗi năm, các công ty mà ông sở hữu tạo ra thu nhập – income (flow) và income đó được bổ sung vào tài sản – asset (stock). Tài sản tăng lên sẽ tạo ra thu nhập nhiều hơn, thu nhập nhiều hơn lại chảy vào tài sản làm tài sản lớn hơn nên càng ngày tài sản của ông lại càng tăng lên. Một lưu ý quan trọng đó là tài sản của các tỷ phú chính là (stock) còn mức lương hàng tháng của các bạn chính là thu nhập (income). So sánh income với asset giống như so sánh giữa cam với táo, mặc dù asset và income có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Buffetf có tài sản hàng tỷ USD là một stock còn thu nhập hàng năm của CEO các tập đoàn đa quốc gia là một flow, so sánh hai con số đó giống như so sánh cam với táo, để so sánh thì cần phải chuyển về một đại lượng đó là tài sản hoặc thu nhập hàng năm.

Bạn cần lưu ý hình 10, đó là một ví dụ liên quan đến sự giảm sút (decrease) của lạm phát giảm bớt rate of increase của giá, tức là giá vẫn tiếp tục tăng nhưng với tốc độ chậm hơn. Lạm phát là một flow được tính theo đơn vị là năm, khi nói lạm phát năm 2009 là 10% tức là mức giá (level price- stock) của năm 2009 tăng thêm 10% so với năm 2008, lạm phát năm 2010 là 15% tức mức giá của 2010 tăng thêm 15% so với năm 2009. Ví dụ của hình 10 cho thấy inflow bắt đầu từ 0 và giảm dần, do đó stock cũng sẽ giảm theo.

Ghi chú về lạm phát:

Lạm phát là mức độ tăng giá của hàng hóa được tính theo tiền. Trong mô hình system dynamics thì lạm phát là một flow còn price là một stock.

Để làm giảm stock như trong hình vẽ thì cần phải giảm tỷ lệ flow chảy vào. Đó là cách Ngân hàng Nhà nước đã làm để kiềm chế lạm phát, bằng cách tăng lãi suất, ngân hàng nhà nước sẽ làm giảm dòng chảy (flow) của tiền, tức làm giảm lạm phát và do đó làm chậm lại mức độ tăng của giá (stock)..

Hình 12 minh họa cho trường hợp stock không thay đổi hình dạng theo thời gian trong quá trình tích lũy flow. Khi flow tăng lên thì stock cũng tăng theo và hình dạng của stock không thay đổi. Trong thực tế, biểu đồ thay đổi của mức nợ quốc gia (stock) và thâm hụt ngân sách (flow) là ví dụ cho trường hợp này.

Hình 13 mô tả trưởng hợp dòng chảy (flow) biến động theo hình sin với biên độ – 1 đến 1 (các bạn đã học môn cơ học sẽ quen thuộc với dao động hình sin), do đó stock sẽ biến động trong biên độ (- 0,5 đến 0,5). Điều quan trọng mà các bạn cần lưu ý đó là giá trị tối đa mà stock đạt được.

Stock decouple flows:

Đặc tính quan trọng thứ ba của stock là nó “chia tách – decouple” hay làm gián đoạn các flow. Một stock có thể làm cho inflow (dòng chảy vào) khác với outflow (dòng chảy ra) và do đó sự mất cân bằng hành vi xảy ra. Bên cạnh đó, việc tách riêng các flow bởi stock có thể làm cho inflow bị kiểm soát bởi thông tin (information) khác với outflow.

Với những doanh nghiệp sản xuất hàng hóa, hàng tồn kho (stock) là một yếu tố quan trọng. Inflow của hàng tồn kho là hàng hóa được doanh nghiệp sản xuất ra nhập vào, vào outflow của hàng tồn kho là hàng hóa doanh nghiệp bán cho khách hàng. Việc thiếu hụt hay dư thừa hàng tồn kho thường xuyên xảy ra do sự mất cân bằng giữa hành vi sản xuất và bán hàng. Bên cạnh đó, thông tin mà người mua hàng nhận được sẽ khác với thông tin của người sản xuất hàng hóa. Do đó, dòng chảy hàng hóa đôi khi bị tắc ngẽn và không liên tục. 

Hình 13 mô tả các flow được “chia tách” của stock.

Stock create delay (tạo ra độ trễ)

Đặc tính quan trọng thứ 4 của stock đó là nó tạo ra delay (độ trễ, sự chậm trễ, trì hoãn). Điều này có thể nhìn thấy bằng cách xem lại hình thứ 13, một thời gian sau khi flow đạt tới đỉnh và đáy thì phải mất một thời gian sau stock mới bắt đầu đạt tới đỉnh và đáy. Với những nhà kinh tế học thì độ trễ của chính sách tiền tệ luôn là một yếu tố quan trọng và gây đau đầu trong việc xây dựng mô hình. Khi ngân hàng nhà nước bắt đầu chính sách thắt chặt tiền tệ thì câu hỏi được đặt ra là bao giờ lạm phát sẽ giảm? Câu hỏi của các nhà đầu tư cổ phiếu chính là bao giờ thị trường sẽ tăng trở lại sau khi họ đã mua cổ phiếu? Câu hỏi của các nhà hoạch định chính sách đó là khi bơm tiền vào nền kinh tế thì bao giờ nền kinh tế sẽ phục hồi trở lại.

Henri Bergson từng nhận xét rằng “thời gian chính là công cụ để ngăn cản tất cả mọi việc cùng diễn ra một lúc”. Điều mà Bergson muốn đề cập đến đó là bất chấp sự thiếu kiên nhẫn của con người, các sự kiện trên thế giới không thể xảy ra cùng một lúc. Thay vào đó, có một độ trễ đáng kể giữa nguyên nhân và hậu quả. Bạn không thể nào thông thạo được một ngoại ngữ bằng cách học (flow) trong một ngày, một tháng thậm chí một năm, bạn phải dành thời gian để tích lũy vốn (stocks). Bạn cũng không thể nào trở nên giàu có trong ngày một, ngày hai bằng cách ra mở cửa tiệm kinh doanh mà bạn phải tích lũy của cải từ năm này sang năm khác nhờ vào việc kinh doanh hàng ngày.

Trong một mô hình system dynamics, xác định độ trễ là một bước quan trọng trong quá trình xây dựng mô hình bởi vì độ trễ sẽ làm thay đổi hành vi của mô hình một cách đáng kể. Do sự trì hoãn làm tách biệt giữa nguyên nhân và hậu quả trong một thời gian dài làm cho người ra quyết định (decision maker) không cảm nhận được sự kết nối giữa nguyên nhân và hậu quả. Hình 15 mô tả sự trì hoãn quan trọng trong một số cấu trúc stock-flow. 

Nền tảng cơ bản của nước Mỹ được bồi đắp và tích lũy trong hơn 200 năm qua, kể từ khi các nhà lập quốc viết ra bản Hiến pháp theo tư tưởng phân chia quyền lực giữa ba nhánh hành pháp, lập pháp và tư pháp và tư tưởng bảo vệ các quyền của con người bằng cách thông qua 10 tu chính án đầu tiên. Nền tảng đó sẽ không bị ảnh hưởng cho dù ứng cử viên nào: Obama hay Romney được bầu làm tổng thống. Quan điểm và hành động của tổng thống và bộ máy chính quyền có thể làm thay đổi chính sách trong ngắn hạn, tối đa 2 nhiệm kỳ, nhưng không làm thay đổi những nền tảng cơ bản đã được tạo nên.

Nền tảng cơ bản đó chính là (stock) còn cuộc bầu cử tổng thống chính là (flow). Stock được tích lũy và bồi đắp hơn 200 năm qua, dù ai lên làm tổng thống Mỹ sẽ làm thay đổi flow, có thể tốt hay xấu nhưng nền tảng (stock) mà nước Mỹ tích lũy được hơn 200 năm qua vẫn còn đó. Những nhà lập hiến của Hoa Kỳ khi viết bản hiến pháp, nền tảng để tạo dựng hệ thống xã hội Mỹ, tuyệt vời ở chỗ họ cho rằng một tổng thống hay quốc hội có thể sai lầm trong một quãng thời gian nào đó, do đó khi thiết kế hệ thống, hiến pháp quy định chế độ bầu cử để sai lầm không tiếp tục kéo dài (một tổng thống dù có những chính sách sai lầm vẫn chỉ có thể nắm giữ quyền lực tối đa 2 nhiệm kỳ – 8 năm), đó là quãng thời gian rất ngắn để flow có thể thay đổi được stock đã tích lũy được.

Các bình luận

các bình luận

Chuyên mục: Khái niệm